zaterdag 29 maart 2025

Is Midas Man een evenwichtige biopic over het leven van Beatlesmanager Brian Epstein?

Is het mogelijk om in ruim anderhalf uur een evenwichtig filmportret neer te zetten van de man die The Beatles groot maakte? Regisseur Joe Stephenson deed een dappere poging met Midas Man. Deze biopic over het leven van Brian Epstein (1934-1967) was vorige maand in Nederlandse bioscopen te zien. Natuurlijk was ik nieuwsgierig, dus bezocht ik Midas Man ook. Met Beatlesvriend Jan. 

Midas Man kwam niet zonder slag of stoot tot stand. De film, gebaseerd op een scenario van journalist en schrijver Brigit Grant, werd al in de zomer van 2020 aangekondigd. Problemen en creatieve meningsverschillen tijdens het productieproces zorgden ervoor dat de cast en de regisseurs wisselden. Zo gaf regisseur Jonas Akerlund het stokje door aan Sara Sugarman en lukte het Joe Stephenson uiteindelijk de klus te klaren.

Jacob Fortune-Lloyd als Brian Epstein in Midas Man



Grote thema's
Los van die regisseurs-caroussel is het geen gemakkelijke opgave om de grote thema's uit het leven van Beatlesmanager Brian Epstein te vatten en te verbinden in een goed portret: Brians zoektocht naar een zinvolle levensinvulling, zijn Joodse afkomst, de succesvolle ondernemersfamilie waartoe hij behoorde, zijn relatie met zijn ouders, zijn homoseksualiteit en zijn verlangen naar liefde en erkenning... En dan heb ik het nog niet eens gehad over de verpletterende rol die The Beatles in het leven van Brian Epstein speelden.


Zevenmijlslaarzen
En juist dat Beatlesverhaal zit Midas Man grotendeels in de weg. Hoe verleidelijk is het om dat grote succes als leidraad te nemen? Heel verleidelijk, zo blijkt. Niemand kan ooit genoeg krijgen van het sprookje. De ontdekking in The Cavern en via de aanvankelijk moeizame weg naar een platencontract in volle vaart naar nationaal en wereldwijd succes. Hoofdrolspeler Jacob Fortune-Lloyd, die trouwens een zeer geloofwaardige Brian Epstein neerzet, vertelt ons dat verhaal. Regelmatig 'stapt' hij als Brian uit de scènes, door de vierde wand, en richt hij zich tot ons als kijkers. Met zevenmijlslaarzen loodst Brian ons door het succesverhaal van 'zijn groep'. Gedreven en trots. 




Karikaturale aanpak
Wat daarbij grotendeels naar de achtergrond verdwijnt, is het privéleven van de wereldberoemde manager. Natuurlijk zijn er scènes die ons fragmentarisch een kijkje geven in dat leven: we wandelen met hem door Liverpool, zitten in de huiskamer van zijn ouders, en zien hoe hij 's avonds in het havengebied van Liverpool op zoek gaat liefde en genegenheid. Een zoektocht die in het gunstigste geval uitdraait op teleurstelling, maar vaker zorgt voor mishandeling en chantage. Geen nieuwe perspectieven of emotionele diepgang, wel vlakke dialogen en soms een wat karikaturale aanpak van het verhaal. Jammer.


Cilla, Alistair en Mal
Ook de scènes van Brian met The Beatles doen vlak en karikaturaal aan. Misschien komt Brian nog het best tot zijn recht in zijn dialogen met die andere grote ontdekking, Cilla Black: het garderobe-meisje van The Cavern dat uitgroeide tot een grote internationale ster. Ik heb dan ook vooral genoten van 'Cilla' én van de andere personages die rondlopen in het verhaal van Brian en The Beatles. We zien een flits van Mal Evans, van Alistair Taylor, Neil Aspinall en een uitstekend gecaste George Martin. Zij brachten voor mij een vleugje magie in de film, als die 'familieleden' die er altijd bijhoren, tegen de nostalgische achtergrond van het Liverpool en Londen van de jaren 60. Met dat decor zit het wel goed, maar in de soundtrack ontbreken alle Lennon-McCartney-composities. Geen toestemming. Dus moeten we het doen met vroege covers, zoals Besame Mucho.


Brian (Jacob Fortune-Lloyd) en Alistar Taylor (Milo Parker)


Dizz Gillespie
Ondertussen zien we Brian langzaam afglijden en zijn grip op The Beatles en zijn eigen leven verliezen. Opvallend is het relatief onbekende verhaal van de relatie die Brian op probeert te bouwen met aspirant-acteur Dizz Gillespie (in de film neergezet als personage Tex Ellington) die uiteindelijk ontaardt in geweld en diefstal. Dat onderbelichte stukje Beatlesgeschiedenis heb ik eens omschreven in een eerdere blog. In Midas Man zien we Brian ontredderd op de vloer van zijn hotelsuite liggen, nadat hij ontdekt dat hij opnieuw verlaten en bestolen is. Natuurlijk breekt je hart, maar misschien is dat vooral omdat je dat grotere levensverhaal, met al die strijd, al eerder tot je had genomen. De film zèlf reikt je die gelaagdheid helaas niet aan.

Zien? Ja, Midas Man gewoon een keer kijken als 'ie binnenkort op televisie of één van de streamingsplatforms staat. Maar als je écht wilt weten hoe het allemaal zit, kun je beter nog eens luisteren naar het uitstekende tweeluik dat Fab4Cast in podcastvorm maakte, over het leven van Brian Epstein. Want daar kan Midas Man niet tegenop:

Begin met luisteren naar Brian Epstein - deel 1

Begin met luisteren naar Brian Epstein - deel 2



zaterdag 15 maart 2025

Van de Bahama's naar Obertaurn: The Beatles in de sneeuw voor Help!

In maart 1965, deze maand 60 jaar geleden, vielen The Beatles van het ene in het andere uiterste. Zaten ze het ene moment op de tropische Bahama's, liepen ze twee dagen later door het besneeuwde Oostenrijkse landschap. Het had alles te maken met de opnamen van de film Help! die overigens in maart 1965 nog de werktitel Eight Arms To Hold You had. Terug naar zaterdag 13 maart 1965.



Een handtekening op het gips
Die dag reizen The Beatles met hun filmcrew af naar Oostenrijk. Amper terug van de Bahama's moeten de Fab Four zich die zaterdagochtend melden op London Airport, voor de vlucht van 11.00 uur naar Salzburg. Daar staan 4000 fans en een aantal journalisten te trappelen van ongeduld om de jongens op het vliegveld te ontvangen. Op de beelden (die ik zelf nog nooit gezien had) zie je hoe een opgewekte John Lennon, al kauwgom kauwend, bovenaan de vliegtuigtrap het bovenste knoopje van zijn winterjas nog even goed dichtknoopt. Het is koud, andere koek dan op de Bahama's. Dan gaat het per auto naar een hotel, in de buurt van het vliegveld. Samen met actrice en co-star Eleanor Bron staan The Beatles daar de pers te woord. Leuk detail: Paul McCartney zet zijn handtekening op het 'gipsbeen' van een jong meisje, dat voor zijn neus op tafel wordt getild.



Winterwonderland
Na de persconferentie reist het gezelschap door naar het plaatsje Obertauern, een autorit van nog een kleine honderd kilometer naar het zuiden. In dit op gemiddeld 2000 meter hoogte gelegen winterwonderland zullen The Beatles negen dagen verblijven. Hotel Edelweiss, met 70 kamers en  direct gelegen naast de skihellingen, is hun uitvalsbasis. Kamers 214, 216, 218 en 219 zijn gereserveerd voor de band en hun entourage. Leuk detail: het hotel bestaat nog steeds en heet nu The Edelweiss. Op 14 maart 2015, 50 jaar nadat The Beatles er hun eerste scènes filmden, onthulde de familie Lürzer een standbeeld van The Beatles voor hun hotel. Zou het er nog staan? In ieder geval een slimme zet om toeristische foto-hotspot voor je hotel neer te zetten, zou ik zeggen! Overigens is er een tweede 'standbeeld' in Obertaurn, op de ski-helling waar The Beatles poseerden voor een serie foto's.



Cliff, Mick, Peter en Joe
Op die bewuste 14e maart 1965 filmen The Beatles ook de iconische scène waar ze samen achterover vallen in de sneeuw. Net als een scène bij de slee-verhuur, die het overigens niet tot de eindmontage haalde. Wat niet iedereen weet, is dat The Beatles voor Help! een aantal keren gebruik maakten van stand ins. Vier jongens uit Londen, die van een afstandje voor de Fab 4 konden doorgaan: Cliff Diggins, Mick Dillon, Peter Cheevers en Joe Dunne. Ook zij moesten in actie komen die dag, voor een scène met een slee die voortgetrokken wordt door paarden. Diezelfde dubbelgangers worden op 15 en 16 maart ingezet bij de ski-lift. Een dag later worden de shots met het curlen gemaakt. Ik vond ontzettend leuke beelden, waarbij ook de Beatlesvrouwen en -vriendinnen ontspannen toekijken:

 

De BBC zet druk
Er wordt hard gewerkt in Obertaurn, waar de aanwezigheid van The Beatles natuurlijk alles op z'n kop zet. In de dagen na het curlen verplaatst het gezelschap zich even voor opnamen naar de Olympische ski-schans, gevolgd door een wat warmere locatie: de après-ski-kelder in het dorp. Ook worden de geweldige shots voor de Ticket To Ride-video geschoten. Op 19 maart onderbreken The Beatles hun werkzaamheden even voor twee telefonische interviews. Het eerste gesprek is met Brian Matthew van BBC Radio, voor zijn programma Saturday Club. Vanuit Hotel Edelweiss wordt dat gesprek vooraf opgenomen en die zaterdag uitgezonden. Brian Epstein stemt onder druk toe. De BBC wordt ongeduldig: het is inmiddels drie maanden geleden dat de landelijke omroep een exclusief gesprek met de meest populaire band van het land heeft gehad. Er moet iets gebeuren. Ook Chris Denning belt vanuit Londen, voor zijn wekelijkse Radio Luxembourg-serie. Hij spreekt alleen John en Ringo. 

Intussen verplaatsen de crew en Beatles-stand-ins zich voor wat scènes naar Radstad Station. The Beatles blijven achter in het dorp en vliegen op 22 maart vanaf Salzburg weer terug naar Londen, waar ze vroeg in de avond weer voet op Engelse bodem zetten. De film Help! zal dat jaar op 29 juli (Groot-Brittannië) en 11 augustus (Verenigde Staten) verschijnen.


zaterdag 1 maart 2025

Een kijkje in de Sunset Sound Studios in Hollywood, waar Ringo, George en John samen opnamen

Het is deze week 52 jaar geleden...maandag 5 maart 1973: als Ringo Starr de Sunset Sound Recording Studios in Hollywood binnenloopt, realiseert hij zich misschien nog niet dat hij toch een beetje geschiedenis gaat schrijven. Want voor zijn derde solo-album Ringo weet hij alle drie zijn ex-bandleden te strikken om hem een handje te helpen. Het zegt alles over het respect dat Ringo van de overige ex-Beatles had, en misschien ook wel iets over de periode waarin de gemoederen na het uiteenvallen van de band wat tot rust gekomen waren.



Aanbellen bij een groot hek
Afgelopen zomer waren Wibo Dijksma en ik ook te vinden in het complex van die Sunset Sound Studios aan 6650, Sunset Boulevard in Hollywood. Dat was om een thema-aflevering op te nemen over Janis Joplins album Pearl. Het is overigens niet zo dat je er zomaat naar binnen kunt. We waren er op afspraak en moesten aanbellen bij een groot hek dat het hele complex inmiddels af moet schermen tegen mensen die de laatste jaren voor veel overlast zorgen, op de straten van Hollywood. Ik stel me voor dat de parkeerplaats en de deuren van Sunset Sound begin jaren '70 wel wat toegankelijker waren. Voor Janis, maar dus ook voor Ringo en zijn maten.

George wandelt binnen
Ringo begint de sessies voor zijn album op 5 maart 1973 en laat z'n muzikale netwerk weten waar 'ie is en dat iedereen welkom is om een bijdrage te komen leveren. Dat bericht zorgt ervoor dat George Harrison al een paar dagen later, op 10 maart de studio's binnenwandelt om te kijken hoe het Ringo vergaat. George is onder de indruk van hoe de sessies verlopen. Want ook artiesten als Marc Bolan, Billy Preston, Klaus Voormann, vier leden van The Band, Nicky Hopkins, Jim Keltner en Harry Nilsson lopen in en uit om Ringo bij te staan. Op 12 maart is George opnieuw present om te helpen met achtergrondkoortjes bij Photograph, het nummer dat hij eerder met Ringo had geschreven.




Sam Cooke en Linda Rondstad
Wanneer Wibo en ik juli vorig jaar in dezelfde ruimte staan, zien we een studio waar sinds de jaren 70 vrijwel niets veranderd kan zijn. De studio ademt 'sixties en seventies' met veel hout, bruine panelen en zo'n onverwoestbare linoleumvloer, waar je de illustere voetstappen van onze voetgangers haast nog op ziet staan. De studio's dateren trouwens van 1958. Aanvankelijk wordt er veel audio opgenomen voor vroege Disney-films als Mary Poppins en 101 Dalmatians. Walt Disney's 'director of recording', een man genaamd Tutti Camarata zwaait er de eerste jaren de scepter. Daarna wordt Sunset Sound een plek waar zich steeds meer coryfeeën uit de muziekindustrie melden. Van Sam Cooke tot Elton John (die er een week vóór ons nog was) en van Linda Rondstadt tot Janis Joplin. Maar ook Michael Jackson, Prince, Earth Wind & Fire en de Rolling Stones nemen er graag op.





John sluit aan
Als we teruggaan naar de sessies van Ringo, dan breidt het aantal aanwezige ex-Beatles zich al snel uit van twee naar drie. Want een dag later, op 13 maart 1973 haakt ook John Lennon aan. Die is, net als George 'in town' voor zakelijke besprekingen met Capitol Records. Dus kan er ook wel even opgenomen worden. In een duizelingwekkend korte sessie van 18 minuten nemen Ringo, George en John met de overige aanwezige muzikanten tien takes op van het nummer I'm The Greatest. Een nummer dat John voor Ringo schrijft. Een nummer dat Ringo op het lijf geschreven is, maar waarvan we inmiddels ook de Lennon-versie kennen.

De vleugel van I'm The Greatest
In studio 3 van Sunset Sound treffen Wibo en ik de vleugel die er sinds het begin van het bestaan van het studiocomplex staat. Het is vermoedelijk de vleugel waar John achter zit, tijdens die sessie van 13 maart 1973. Terwijl ik toekijk, neemt Wibo plaats op de kruk en legt hij zijn handen op de toetsen om I'm The Greatest te spelen. Hoe dat klinkt, op precies hetzelfde instrument, kun je horen in de podcastaflevering die we maakten over de voetsporen van The Beatles in Los Angeles. Hoe vat je zo'n moment samen? Historische muzieksensatie. Zoiets!




Speculaties over een reünie
Nog even terug naar maart 1973, als de drie ex-Beatles bij het studiocomplex worden gesignaleerd. Natuurlijk zorgt het voor de nodige onrust over een Beatlesreünie, waarbij Klaus Voormann de rol van Paul zou overnemen. De redactie van het Britse magazine Melody Maker speculeert erover in hun editie van 17 maart. Ondertussen zit John alweer in New York en is Ringo nog een dag of tien op de studiovloer te vinden. En Paul? Die levert zijn bijdrage aan het album een kleine maand later, op 16 april met Six O'Clock, in de Londense Apple Studios. McCartney mocht namelijk de VS niet in, vanwege gedoe met drugsbezit. Je vraagt je bijna af wat er anders gebeurd zou zijn, die 16e maart 1973. Vier Beatles op één studiovloer? Het had zomaar gekund.


zaterdag 15 februari 2025

De Pareltjes van Paul: samen met Yorick van Norden door de platenkast van Paul McCartney

"Als ik voor het eerst bij iemand thuis kom, kan ik het niet laten om m'n blik langs de platenkast te laten glijden. Het is net alsof je een kijkje kunt nemen in iemands ziel." Woorden van die strekking spreekt de Haarlemse muzikant Yorick van Norden tijdens zijn huidige programma 'De Platenkast van Paul McCartney' waarmee hij momenteel langs de Nederlandse theaters tourt. Ik zag Yoricks show onlangs in het Hoftheater in Raalte. 

Pareltjes van Paul
Het is natuurlijk ook een fascinerende vraag: wat heeft één van de grootste componisten van de 20ste en 21ste eeuw zélf thuis in z'n platenkast staan? Op welke pareltjes stuitte hij, op al die plekken waar hij kwam? Waar ter wereld deed hij muzikale inspiratie op? Niet alleen van Liverpool tot Londen, maar ook van het Nigeriaanse Lagos (waar hij het album Band On The Run deels opnam) tot de platenzaakjes vol reggae-albums op Jamaica (waar Paul wel eens vakantie vierde). En hoeveel platen zou Paul hebben staan, in de huizen die hij overal ter wereld bezit? 



Puzzelen
Op die laatste vraag heeft hij waarschijnlijk alleen zelf het antwoord. Maar door een publiciteitsfoto van McCartney, enkele jaren geleden gemaakt in de muziekkamer van zijn Londense woning aan Cavendish Avenue, komen we toch iets meer te weten over één van die platenkasten van Paul. Op die foto poseert hij voor zijn album-collectie. Het is een afbeelding waardoor de fantasie van Yorick van Norden op hol sloeg. Turend naar een uitvergrote versie van die foto, puzzelde de muzikant en McCartney-kenner maandenlang op wat er te lezen was op de dunne ruggen van de albumhoezen die tot Pauls collectie behoren. Een spannende speurtocht, die leidde tot een theaterprogramma én een boek dat binnenkort verschijnt. Dat boek is trouwens vormgegeven door de onvolprezen Piet Schreuders.

In deze video vertelt Yorick meer over zijn project:


Gitaar op schoot
Eerder deze maand trad Yorick op in het Hoftheater in Raalte, muzikaal bijgestaan door gitarist Maarten Kooijman. Zittend tegenover elkaar, net als John Lennon en Paul McCartney vroeger, met elk een gitaar op schoot, openden Yorick en Maarten de show met een aantal nummers die teruggaan tot Pauls vroegste jeugd. The Everly Brothers en Buddy Holly mochten niet ontbreken. Net als het eerste nummer dat Paul zelf op veertienjarige leeftijd schreef: I Lost My Little Girl. En zo trok Yorick ons langzaam de platenkast van Paul McCartney in. 


Neil Young en Harry Nilsson
Het werd een rijkelijk gevulde muzikale avond, waarin Yorick dat repertoire uit die platenkast (Neil Young, Harry Nilsson, Leonard Cohen, Fela Kuti) afwisselde met een aantal eigen nummers én de muziek van de Meester Zelf. Juist ook weer om te illustreren hoe, wanneer en waardoor Paul beïnvloed was in zijn eigen muzikale levensreis. De amusementsmuziek die vader Jim thuis draaide en speelde met zijn eigen orkest horen we terug op Pauls You Gave Me The Answer, van het album Venus and Mars. Heerlijk om dát eens live te horen, met Yorick aan de vleugel. De erfenis van Pauls Band On The Run-avontuur in Lagos (Nigeria) horen we terug in het tropische tintje van het prachtige Bluebird, compleet met het rhythm box-geluid dat ons zo dierbaar is van het live-album Wings Over America.


Het haar van Art Garfunkel
De mooiste verhalen waren toch die van de ontmoetingen die Yorick zelf had, met muzikanten die een plekje in Pauls platenkast veroverd hebben. Met John Sebastian van The Lovin' Spoonful, waar Yorick thuis in Woodstock op de koffie mocht ("Het maakt niet uit wanneer je komt, jongen; ik ben toch de hele dag thuis.") en met Art Garfunkel die ooit optrad in Yoricks thuisstad Haarlem. Een man die ineens, zonder de kleine Paul Simon naast zich, en zonder dat enorme kapsel van weleer, ook niet zo heel lang bleek. Het is smullen van dit soort verhalen én van de enorme oprechtheid waarmee Yorick zijn liefde voor muziek én diepgaande kennis van Paul McCartney rond blijft strooien. Het vermoeden bestaat dat hij nog wel uren door had kunnen praten. Dat bevestigt hij ook na afloop, als we de kans hebben elkaar na lange tijd weer eens 'live' te ontmoeten.


Tour en boek
Als je Yoricks mooie programma nog wilt zien, dan vind je hier zijn tourschema:


Een gesigneerd exemplaar van Yoricks boek 'De Platenkast van Paul McCartney' bestel je via deze site.



zaterdag 1 februari 2025

Look Up: waarom slaat het nieuwe country-album van Ringo Starr zo aan?

Ringo Starr is het jaar 2025 goed begonnen. Met Look Up, zijn nieuwe country-album dat op 10 januari verscheen, speelt hij zich weer behoorlijk in de kijker. De plaat schoot de afgelopen weken regelrecht naar de nummer 1-positie in de Amerikaanse en Britse Americana- en country-charts. Bingo voor Ringo, dacht ik. En het is hem natuurlijk van harte gegund. Als je op je 84ste nog vol overtuiging aan zo'n project begint, dan mag je volop oogsten, vind ik.




Gepolijster
Look Up is het eenentwingste studio-album van Ringo én zijn eerste sinds What's My Name uit 2019. Natuurlijk waren er tussentijdse singles en ep's (waarvan Crooked Boy uit 2024 met kop en schouders boven de rest uitsteekt), maar nu ligt er weer een volledig album. Stiekem had ik gehoopt dat Ringo het extraverte, urgente en haast brutale geluid van Crooked Boy had voortgezet op zijn nieuwe plaat. Dat doet hij niet, al hadden daar ook in de Americana-hoek volop kansen voor gelegen. Nee, het geluid op Look Up is gepolijster en zoeter dan op z'n rootsy voorganger. Over de totstandkoming van de plaat vertelde Ringo het volgende:

I’ve always loved country music. And when I asked T Bone to write me a song, I didn’t even think at the time that it would be a country song – but of course it was, and it was so beautiful.” Ringo recalls. “I had been making EPs at the time and so I thought we would do a country EP -but when he brought me nine songs I knew we had to make an album! And I am so glad we did. I want to thank, and send Peace & Love, to T Bone and all the great musicians who helped make this record. It was a joy making it and I hope it is a joy to listen to.



Cowboy Ringo
Over de lange relatie tussen Ringo Starr en country-muziek ga ik niet te veel meer schrijven. Die is overal uitgebreid gedocumenteerd. Enkele doorkijkjes: Ringo was als kind al verzot op alles dat met Amerika te maken had. Hij keek westerns, droomde van een leven in Amerika, liep tijdens zijn Beatlesjaren in de tuin van zijn landhuis Sunny Heights in Weybridge vaak als Cowboy Ringo met een geweer rond, om een beetje te schieten op oude emmers, nam met The Beatles country-nummers als What Goes On, Act Naturally en Don't Pass Me By op én kwam in 1970 met het country-album Beaucoups of Blues op de proppen.

Smaak
Wanneer ik het nieuwe Look Up naast Beaucoups of Blues leg, hoor ik een andere aanpak. Niet alleen zijn we inmiddels 55 jaar verder (wat een carrière...) maar is Ringo een stuk beter gaan zingen, of in ieder geval beter gecoached dan op Beaucoups of Blues. Maar al werkte Ringo voor Look Up samen met gerenommeerd producer T Bone Burnett (onder andere Bob Dylan, Elton John, BB King en Robert Plant), persoonlijk vind ik de wat meer ongepolijste sound van Beaucoups of Blues toch sympathieker dan die op het keurig geproduceerde Look Up. Maar ja, 't is allemaal een kwestie van smaak natuurlijk. Binnenkort komen Wibo, Jan Cees en Michiel van Fab4Cast met een uitgebreide bespreking van de plaat. Ik ben benieuwd naar hun verhaal!

Cirkel
Want uiteindelijk mag Ringo voor Look Up zijn handen dichtknijpen met zijn oude vriend T Bone Burnett en bijdragers als Alison Kraus, Molly Tuttle en Billy Strings. Al met al levert het een album op dat zeker tot de sterkere platen uit zijn solowerk kan worden gerekend. Misschien door de consistente sound, de inderdaad verzorgde productie, het hoorbare maakplezier of vooral toch ook door het gevoel dat Ringo tegen het eind van zijn lange carrière weer teruggrijpt op zijn oude liefde voor country. Natuurlijk gaat onze Ringo met gemak de 100 aantikken, toch geeft dit country-album mij als luisteraar het gevoel dat zijn muzikale cirkel rond is. Dat het klopt. Misschien leeft dat gevoel breder. En misschien is dát ook de reden waarom Look Up zo aanslaat. Grote afwezige op het album is wat mij betreft George Harrison. Ik weet zeker dat Ringo een hoofdrol voor hem in gedachten had gehad...